Verk­efnið

Frá upphafi byggðar hefur fólk ferðast um landið. Tilgangur ferða­laga var fyrst og fremst að komast á milli sveita og lands­hluta og oftast var farin stysta leiðin. Leið­irnar voru merktar með vörðum og stuðst við kenni­leiti. Þótt kenni­leitin og sumar vörð­urnar standi enn hefur tilgangur ferð­anna breyst og stærri og fjöl­breyttari hópur fer nú um náttúru landsins en áður. 

Til að bæta upplifun og öryggi ferða­manna í nátt­úr­unni hafa merk­ingar mikil­vægu hlut­verki að gegna. Nokkrar hand­bækur hafa verið gefnar út um merk­ingar í náttúru landsins á undan­förnum áratugum. Margar þeirra þjóna sínum tilgangi vel en helsta vanda­málið hefur verið skortur á samræm­ingu merk­inga á landinu öllu.

Handbók um merk­ingar á ferða­manna­stöðum og friðlöndum — Merk­inga­handbók 2011

Árið 2011 kom út fyrsta merk­inga­handbók þar sem samræma átti merk­ingar fyrir ákveðnar aðild­ar­stofn­anir, Handbók um merk­ingar á ferða­manna­stöðum og friðlöndum (hér eftir nefnd Merk­inga­handbók 2011).

Merk­inga­handbók 2011 var samstarfs­verk­efni Vatna­jök­uls­þjóð­garðs, Umhverf­is­stofn­unar, Ferða­mála­stofu og Þing­valla­þjóð­garðs. Hún var gefin út sem hönn­un­ar­staðall fyrir ofan­taldar stofn­anir en var jafn­framt ætluð öllum sem kæmu að mótun umhverfis ferða­manna á Íslandi. Fjöl­margir, bæði einka­að­ilar og opin­berar stofn­anir, hafa horft til Merk­inga­hand­bók­ar­innar 2011 og stuðst við merk­inga­kerfið sem þar er að finna. Hún hefur nýst vel síðasta áratuginn og hafa þúsundir merk­inga verið settar upp eftir henni. Uppsöfnuð reynsla kallaði þó á endur­skoðun á hand­bók­inni. Af öðrum stórum merk­inga­hand­bókum sem hafa verið í notkun hér á landi má nefna Handbók Skóg­rækt­ar­innar, Ferða­mála­stofu og Vega­gerð­ar­innar.

Landsáætlun um uppbygg­ingu innviða

Árið 2018 samþykkti Alþingi þings­ályktun um stefnu­mark­andi landsáætlun um uppbygg­ingu innviða til verndar náttúru og menn­ing­ar­sögu­legum minjum (Landsáætlun). Áætl­unin er stefnu­mark­andi til 12 ára. Í henni eru sett fram markmið um stýr­ingu og sjálf­bæra þróun, vernd náttúru og menn­ing­ar­sögu­legra minja, örygg­ismál, skipulag og hönnun og ferða­manna­leiðir. Þar er meðal annars lögð áhersla á að samræma aðferða­fræði við merk­ingar og er þar átt við merk­ingar sem eru að mestu utan skil­greinds samgöngu­kerfis ríkisins sem er í umsjón Vega­gerð­ar­innar.

Samstarfs­hópur um eflingu fagþekk­ingar

Sem hluta af fram­kvæmd Landsáætl­unar skipaði umhverfis- og auðlinda­ráð­herra vorið 2018 samstarfshóp um eflingu fagþekk­ingar, hönn­unar og samræm­ingar við uppbygg­ingu innviða til verndar náttúru- og menn­ing­ar­sögu­legum minjum á ferða­manna­stöðum. Í hópnum eru full­trúar frá Umhverfis- og auðlinda­ráðu­neyti, Umhverf­is­stofnun, Ferða­mála­stofu, Þjóð­garð­inum á Þing­völlum, Vatna­jök­uls­þjóð­garði, Land­græðsl­unni, Minja­stofnun Íslands, Þjóð­minja­safni Íslands, Sambandi íslenskra sveit­ar­fé­laga, Skóg­rækt­inni og Miðstöð hönn­unar og arki­tektúrs.

Endur­skoðun merk­inga­hand­bókar 2011

Eitt af verk­efnum samstarfs­hópsins lýtur að merk­ingum og var tekin sú ákvörðun innan hópsins að endur­skoða Merk­inga­handbók 2011. Fram­kvæmd verk­efn­isins var falin Miðstöð hönn­unar og arki­tektúrs — sem vinnur að fleiri verk­efnum á sviði innviða­hönn­unar ferða­mannastaða, undir yfir­skrift­inni Góðar leiðir.

Þegar vinna við endur­skoðun merk­inga hófst haustið 2019 fór í kjöl­farið af stað rýni á rann­sóknum, skýrslum og öðrum hand­bókum er snúa að merk­ingum. Einnig var horft til vinnu annarra þjóða í þessum efnum. Í fram­haldinu var efnt til samtals opin­berra fagaðila sem starfa á einn eða annan hátt við hönnun og fram­kvæmd merk­inga hér á landi. Niður­staða þeirrar vinnu var að boða enn breiðari hóp til samstarfs svo skapa mætti þá sameig­in­legu sýn á merk­ingar sem Landsáætlun kveður á um.

Samræm­ing­ar­hópur um merk­ingar

Í janúar 2020 tilnefndi Miðstöð hönn­unar og arki­tektúrs í samstarfi við Umhverfis- og auðlinda­ráðu­neytið fagaðila í samræm­ing­arhóp, aðila sem koma að merk­ingum í sínu starfi, í einka­geir­anum og hjá hinu opin­bera.

Í kjöl­farið var skip­aður samræm­ing­ar­hópur um merk­ingar sem í sátu aðilar frá Þjóð­garð­inum á Þing­völlum, Vatna­jök­uls­þjóð­garði, Umhverf­is­stofnun, Ferða­mála­stofu, Sambandi íslenskra sveit­ar­fé­laga, Vega­gerð­inni, Ferða­fé­lagi Íslands, Útivist, Lands­björgu, atvinnu­vega-og nýsköp­un­ar­ráðu­neytinu auk þess sem fundað var með full­trúum frá Samtökum ferða­þjón­ust­unnar og Sjálfs­björg.

Hlut­verk samræm­ing­ar­hópsins var að miðla reynslu sinni og þekk­ingu á merk­ingum hér á landi. Haldnar voru vinnu­stofur og fundir með hópnum og rataði sú vinna síðan í forskrift um verk­efnið. Litið var til reynslu og merk­inga­kerfa erlendis frá meðal annars í Evrópu, Banda­ríkj­unum og Nýja Sjálandi, sem öll hafa stað­bundna eigin­leika.

Forsögn merk­inga­verk­efnis

Að mörgu þurfti að huga við verk­efnið og lagt var upp með að hanna gott heild­ar­kerfi sem væri aðgengi­legt stórum hópi uppbygg­ing­ar­aðila og notenda. Aðrar áherslur voru meðal annars að hönn­unin byggi á heild­rænni sýn, að hún væri samræmd, endur­spegli sjálf­bærni, henti íslenskum aðstæðum og krefjist lágmarks­við­halds, að efnisval og útfærslur tækju mið af hagkvæmni í fram­leiðslu, viðhaldi og uppsetn­ingu og að þær væru sveigj­an­legar og auðvelt væri að bæta við þær og laga að ólíkum aðstæðum.

Val á hönn­un­art­eymi

Miðstöð hönn­unar og arki­tektúrs í samstarfi við umhverfis- og auðlinda­ráðu­neytið og atvinnu og nýsköp­un­ar­ráðu­neyti auglýsti um miðjan júní 2020 eftir hönn­un­art­eymi til að hanna merk­ingar, merk­inga­kerfi og merk­inga­handbók fyrir ferða­mannastaði og frið­lýst svæði og var forskriftin grunn­gagn við úrlausn verk­efn­isins.

Alls skiluðu tuttugu og þrjú teymi umsókn um að taka að sér verk­efnið. 

Að loknu valferli var ákveðið að bjóða teyminu Kolofon&co að taka verk­efnið að sér.

Miðstöð hönn­unar & arki­tektúrs

Miðstöðin sá um fram­væmd verk­efn­isins og var tengi­liður milli allra þeirra fjöl­mörgu aðila sem komu að verk­efninu. Miðstöðin sá um alla grunn- og undir­bún­ings­vinnu, forskrift að verk­efni og hélt utan um valferlið þegar val á hönn­un­art­eymi fór fram. Miðstöðin vann með Kolofon&co að fram­gangi verk­efn­isins og þróun þess.

Vinna Miðstöðv­ar­innar við verk­efnið hófst í ágúst 2019.

Kolofon&co

Teymið saman­stendur af þéttum hópi aðila, hver með sína sérþekk­ingu sem nýtist hönnun Vegrúnar hver á sinn mikil­væga hátt. Teymið átti líka í miklu samstarfi við ýmsa aðila sem lögðu til ómet­an­legar upplýs­ingar þvert yfir allar hliðar verk­efn­isins, sem væri óger­legt að telja upp í heild sinni hér.

Verk­efna­stjóri teym­isins er Hörður Lárusson, graf­ískur hönn­uður og einn stofn­enda hönn­un­ar­stof­unnar Kolofon.

Vinnan við hönn­unina hófst í lok ágúst 2020 og var gerð aðgengileg í lok apríl 2021.

Verk­kaupar og ábyrgð­ar­að­ilar Vegrúnar eru umhverfis-og auðlinda­ráðu­neytið og atvinnu­vega-og nýsköp­un­ar­ráðu­neytið.